O Havlovych drogach do wolności.
Biografia Aleksandra Kaczorowskiego „Havel. Zemsta bezsilnych”
Polityków, ważne w dziejach postacie, ale też artystów, pisarzy łączy pewna wspólna cecha: często mamy wrażenie, że wiele o nich wiemy, że są nam w pewnym sensie bliscy. Tymczasem zazwyczaj oficjalny wizerunek skrywa komplikacje, złożoność myśli i światopoglądu. Szczególnie często na uproszczenia narażone jest dzieło wybitnych intelektualistów, ludzi wielkiego formatu. Stąd tytuł naszego spotkania:
Václav Havel – znany nieznajomy. Niedługo po śmierci czeskiego prezydenta, podczas spotkania w ramach cyklu „Czuli barbarzyńcy Aleksander Kaczorowski” powiedział, że wielu polskich polityków powołuje się na bliską z nim znajomość, bardzo nieliczni jednak są ci, którzy znają jego myśli, jego eseje, zawartą w nich wizję świata i państwa. Być może z tego przekonania wyrasta najnowsza książka Kaczorowskiego – biografia „Havel. Zemsta bezsilnych” wydana przez Wydawnictwo Czarne. O niej właśnie rozmawialiśmy.
Na początek Jerzy Marek przestawił krótko naszego gościa i jego najnowszą książkę, wskazując trzy jej tematyczne obszary: życie Havla, syntetyczne ujęcie dwudziestowiecznej historii Czechosłowacji oraz interpretacja twórczości głównego bohatera. Biografia wyróżnia się na tle obecnie powstających publikacji tego gatunku, ponieważ jej autor nie koncentruje się na prywatnych tajemnicach, sensacyjnych wątkach i epizodach obnażających często bardzo intymne strony ludzkiej egzystencji, choć w życiu Havla ich nie brakowało i zostają w biografii wspomniane wraz zabawnymi anegdotami. Wielkim walorem książki Kaczorowskiego jest ukazanie szerokiego kontekstu losów tej postaci, panoramy dziejów Czechosłowacji, a później Czech, która pozwala czytelnikowi lepiej rozumieć decyzje i działania Havla.
Dorota Siwor zapytała, skąd wziął się pomysł napisania tej biografii. Choć postać czeskiego prezydenta interesowała Kaczorowskiego od dawna, inicjatywa wyszła tym razem ze strony wydawnictwa, które zaproponowało mu napisanie takiej książki, na co zgodził się niemal natychmiast tworząc od razu jej kompozycyjny zarys. Jednak praca nad materiałami przebiegała inaczej niż w przypadku wcześniejszej biografii Hrabala. Tamtą Kaczorowski napisał na podstawie znacznie wcześniej przygotowanych tekstów, przemyśleń i lektur. Tym razem musiał zaczynać niejako od początku. Przede wszystkim od ponownej lektury całej twórczości Havla – dziś często bowiem się o niej zapomina, a właśnie w esejach i sztukach można znaleźć wiele interesujących wątków, istotnych dla zrozumienia myśli autora „Audiencji” i jego życiowych wyborów.
Istotną rolę w kształtowaniu osobowości i horyzontów myślowych przyszłego prezydenta odegrały tradycje rodzinne. Rodzina Havlów – zamożna, zajmująca wysoką pozycję społeczną, wpisała się również w historię polityczną i ekonomiczną młodego czechosłowackiego państwa. Dzięki znajomościom towarzyskim ojca i wuja młody Havel bardzo wcześnie miał okazję rozmawiać w najwybitniejszymi ludźmi epoki międzywojnia i lat tuż powojennych. Także później pochodzenie mocno wpływało na jego życie, z jednej strony ułatwiając rozwiązywanie różnych problemów, z drugiej wpływając negatywnie – choćby w przypadku niemożności podjęcia studiów humanistycznych, które w czasach stalinowskich dla reprezentantów tej warstwy społecznej były niedostępne. Po ojcu Havel odziedziczył zapewne zacięcie społecznikowskie, świadomość odpowiedzialności nie tylko za własny los, ale i za wspólnotę. Z kolei wiele łączyło go ze stryjem – czechosłowackim magnatem filmowym, z którym świetnie się rozumiał i dzielił upodobanie do rozrywek i artystycznego życia. Przy okazji Aleksander Kaczorowski przywołał kilka anegdot związanych z ówczesnym środowiskiem artystycznym, z rolą, jaką odegrała na przykład legendarna kawiarnia „Slavia” w Pradze – jako miejsce spotkań i wymiany myśli oraz zetknięcia środowisk kultury oficjalnej, reżimowej i nieoficjalnej, pozbawionej swobodnego głosu.
Nasz gość opowiadał też o tym, jak rodził się Havel – polityk, między innymi o okolicznościach, dzięki którym doszło do jego wystąpienia podczas II Zjazdu Pisarzy Czechosłowackich w 1956 roku, kiedy to wygłosił zdanie stanowiące według Kaczorowskiego credo jego późniejszej działalności: „Wszelkie ograniczanie wolności przekonań i wypowiedzi może mieć jedynie negatywne skutki dla naszego życia kulturalnego i społecznego i doprowadzi do powtórzenia błędów przeszłości.” Przy tej okazji biograf porównywał też ówczesną sytuację w Polsce i Czechosłowacji, mówiąc o tym, jakie znacznie dla kształtowania się poglądów Havla mogła mieć polska literatura oraz rozwój wydarzeń w naszym kraju. Przyszły prezydent był wówczas – w roku 1957 – w Polsce, wspominał o tym podczas przemówienia w polskim parlamencie w latach dziewięćdziesiątych.
Mniej więcej w tym samym czasie, paradoksalnie podczas pobytu w wojsku, zaczyna się zainteresowanie Havla teatrem i mają miejsce jego pierwsze próby dramatopisarskie. Kaczorowski opowiadał – nie szczędząc naszej publiczności humorystycznych szczegółów – o wydarzeniach prowadzących do późniejszej pracy w Teatrze ABC i Teatrze Na Balustradzie oraz w efekcie do odkrycia przez Havla swego dramaturgicznego powołania.
Istotnym wątkiem naszej rozmowy były relacje pomiędzy Václavem Havlem a Milanem Kunderą oraz różnice zdań między nimi w kwestii sytuacji czechosłowackiego społeczeństwa, możliwych dróg postępowania wobec władzy. Kaczorowski porównał je do sporu między Czesławem Miłoszem a Zbigniewem Herbertem. Wskazywał też na różnicę wieku, z pozoru niewielką, decydująca jednak o tym, że Kundera szedł jako twórca drogą oficjalną, publikował z czasach komunistycznych i później patrzył z innej perspektywy niż Havel. Uważał wówczas, że wprawdzie komunizm był katastrofą, jednak projekt socjalistyczny jest jedyną perspektywą na przyszłość, trzeba tylko szukać tzw. trzeciej drogi – odmiennej niż ta obrana przez Związek Radziecki, ale i innej od drogi Zachodu. Różniła się też w związku z tym ich ocena Praskiej Wiosny. Późniejsza inwazja wojsk Układu Warszawskiego wywarła ogromny wpływ na postawę Havla, stanowiła bowiem bolesną konfrontację wyobrażeń i rzeczywistości. Jednak Kaczorowski podkreślał, że słowa Havla w polemice z Kunderą o ‘powrocie do normalności’ nie odpowiadają realnej sytuacji. Wolność wypowiedzi nie była bowiem wówczas normalnością ani w Czechosłowacji, ani w Ameryce, o czym dziś łatwo zapomnieć. Kundera, być może dzięki większemu wówczas doświadczeniu trafniej oceniał sytuację, choć dziś „Czeski los?” autorstwa Havla jawi się jako przenikliwa i słuszna diagnoza.
Przy tej okazji podczas naszego spotkania wywiązała się dyskusja dotycząca oceny i znaczenia czynu Jana Palacha oraz filmu Agnieszki Holland, ukazującego te wydarzenia. Kaczorowski postawił pytanie o przyczyny, dla których czeskie i słowackie społeczeństwo zaakceptowało drastyczne ograniczenie swobód obywatelskich w okresie normalizacji. W tym kontekście przywołał też głosy mówiące o tym, że to właśnie – paradoksalnie – samospalenie Palacha przyczyniło się do tej demoralizacji skutkującej brakiem protestu, ponieważ ludzie przerazili się oporu manifestującego się w tak drastycznej formie i w konsekwencji doszło do rozbicia solidarności społecznej. Podkreślił jednak, że czyn Palacha stał się symbolem i właśnie od manifestacji w dwudziestą rocznicę samospalenia rozpoczęły się wydarzenia aksamitnej rewolucji. Biograf wskazał też, że Havel dokonał innego wyboru – zamiast dokonywać ofiarnych gestów, szukał przez kolejne lata rozwiązań, pisał dramaty, eseje, podejmował działania takie jak Karta 77.
Choć rozmawialiśmy ponad półtorej godziny, nie zdążyliśmy przejść do czasów prezydentury, z pewnością zagadnienia bardzo istotnego i interesującego. Być może uda się powrócić do niego w przyszłości. Gawędziarskie talenty naszego gościa i temat szczególnie ciekawy dla ludzi zainteresowanych historią naszych południowych sąsiadów uczyniły to spotkanie szczególnie udanym.
